با دیجیتالی‌شدن اکثر امور روزمره به تدریج شاهد افزایش کاربرد امضای الکترونیکی هستیم. کم کم نیازی به استفاده از برگه یا خودکار نیست. امضاهای الکترونیکی از لحاظ صرفه‌جویی در زمان از امضاهای کاغذی بهتر هستند. علاوه بر این، نیازی به حضور فیزیکی هر دو طرف قرارداد در یک مکان نیست. به زبان ساده، امضاء الکترونیکی یک رشته اطلاعات مضاعف است که به داده‌های اصلی اضافه می‌شود. این اطلاعات حکم امضا را دارند و هویت فرستنده و اصالت پیام را تأیید می‌کنند.
در ساده‌ترین حالت، حتی نامی که فرستنده در انتهای ایمیل خود اضافه می‌کند، می‌تواند به منزله یک امضا در نظر گرفته شود. فرایند تشخیص هویت و احراز هویت از کاربران در این روش از طریق کامپیوتر و به صورت دیجیتال انجام می‌گیرد. در این مقاله به بررسی کامل امضای الکترونیکی خواهیم پرداخت.
امضای الکترونیکی چیست؟
امضای الکترونیک یا electronic signature یک مکانیزم قانونی است که اجازه می‌دهد افراد، اسناد و مدارک را به صورت دیجیتالی امضا کنند. این نوع امضا مانند امضای دستی در دنیای فیزیکی، اما در فضای مجازی اعتبار و قابلیت اطمینان به یک سند را تضمین می‌کند. همچنین می‌تواند شامل انواع مختلفی از اطلاعات باشد، از جمله تصاویر امضای دستی، اطلاعات رمزنگاری شده یا حتی فرآیندهای تأیید هویت الکترونیکی.
از آنجا که تجارت الکترونیکی و ارتباطات دیجیتالی به سرعت در حال گسترش هستند، استفاده از امضاهای الکترونیکی نیز به طور فزاینده‌ای رواج یافته است. این امضاها به شرکت‌ها، سازمان‌ها و افراد اجازه می‌دهند که اسناد و قراردادها را به روشی سریع، ایمن و قانونی امضا کنند، بدون آنکه نیازی به حضور فیزیکی یا ارسال اسناد کاغذی باشد.
فناوری امضای الکترونیکی شامل استفاده از رمزنگاری و امنیت دیجیتالی است تا اطمینان حاصل شود که امضاء منحصر به فرد، قابل تأیید و غیرقابل تغییر است. این امور به حفظ امنیت اطلاعات کمک می‌کند و از تقلب و سوء استفاده جلوگیری می‌نماید. در بسیاری از کشورها، امضاهای الکترونیکی دارای قدرت قانونی مشابه امضاهای دستی هستند، به شرطی که مطابق با استانداردهای مشخصی ایجاد و مورد استفاده قرار گیرند.
در نهایت، این امضاء ابزاری کلیدی در دنیای دیجیتال امروزی است که امکان مبادلات امن، سریع و کارآمد را فراهم می‌کند و به افراد و سازمان‌ها کمک می‌کند تا در محیطی روزافزون دیجیتالی به فعالیت خود ادامه دهند.
معرفی انواع امضای الکترونیکی
امضای الکترونیکی به هر نوع سند، تصویر، صدا یا ترفند آنلاینی گفته می‌شود که می‌تواند هویت شما را ثابت کند. از جمله معروف‌ترین انواع امضاهای الکترونیکی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- ساده‌ترین نوع امضای دیجیتال از طریق اسکن امضا است که فایل اسکن در پایین فرم آپلود می‌شود. این روش نیاز به ثبت اطلاعات، پرینت، اسکن و بارگذاری فایل مربوطه دارد که زمان زیادی را از کاربر می‌گیرد.
- امضا با قلم نوری نیز از روش‌های نوین امضای دیجیتال است. این نوع امضا در دفاتر خدمات قضایی ایران (در مواردی که حضور افراد امکان‌پذیر نیست) و دفاتر پست مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- استفاده از نام کاربری و رمز عبور نیز می‌تواند به عنوان یک راهکار تعیین هویت به کار برود. در این حالت یک گواهی برای فرد مذکور (طبق مشخصات وارده) ارسال خواهد شد که معرف او در فضای اینترنت خواهد بود.
با استفاده از گواهی امضای دیجیتال صادره میتوان ارسال‌کننده را شناخت. این موضوع درصورت عدم تطابق اطلاعات قابل پیگیری است. گواهی امضای دیجیتال به شناسه‌ای گفته می‌شود که از سوی شرکت‌های خدمات CA اخذ می‌شود و به امضای دیجیتال شما اعتبار می‌بخشد. همان طور که گفته شد، امضاهای دیجیتال از فناوری رمزنگاری استفاده می‌کنند. این نوع امضا از زمان افزایش کارایی ارزهای دیجیتال و نیاز به تأیید و ثبت اطلاعات تراکنش‌ها محبوبیت بیشتری یافت.
امضای الکترونیکی چه کاربردی دارد؟
همان طور که گفته شد، اکثر فرایندهای اداری در حال دیجیتالی شدن هستند. ثبت نام و پر کردن فرم‌های بانکی نیاز به امضا دارند. حالا فرض کنید که همه مراحل را به صورت سنتی انجام می‌دهید و به خاطر یک امضا مجبور شوید به یکی از شعب بانک مراجعه کنید. پس مسلماً متوجه کاربرد امضاهای الکترونیکی شده‌اید. به کمک این امضاها قادر خواهید بود که همه امور اداری خود را به صورت دیجیتال و کاملاً غیرحضوری انجام دهید.
توجه داشته باشید که حیطه فعالیت امضاهای الکترونیک بسیار زیاد است. حتی یک رمز عبور ساده برای نام کاربری شما می‌تواند به عنوان یک امضای دیجیتال به حساب بیاید. به همین دلیل در حوزه مالی، که از مهم‌ترین حوزه‌های فعالیت فناوری است، غالباً از امضاهای دیجیتال استفاده می‌شود که به دلیل استفاده از فناوری رمزنگاری دارای امنیت بالاتری هستند. اما شاید برایتان سؤال شود که آیا در ایران هم این امضاها دارای اعتبار قانونی هستند؟ در ادامه مقاله به این سوال پاسخ می‌دهیم.
امضای الکترونیکی در ایران
به موجب ماده 2 قانون تجارت الکترونیک در سال 82، کلیه امضاهای دیجیتال دارای اعتبار قانونی هستند و برای احراز هویت از پیام و کاربر فرستنده کافی است. اواخر سال 1400 بود که بانک مرکزی ایران طرح احراز هویت الکترونیکی را به تصویب رساند. بدین ترتیب و درصورت اجراسازی یکپارچه میتوان انتظار داشت که اکثر امور بانکی بتوانند به صورت دیجیتال به اجرا برسند. در نتیجه نیازی به حضور فیزیکی برای خیلی از امور بانکی از بین خواهد رفت. همچنین در این حالت امکان شکایت و استناد به electronic signature نیز وجود خواهد داشت.
با این پیشرفت‌ها، امضای الکترونیکی در ایران گامی بزرگ در جهت تسهیل امور قانونی و تجاری برداشت. این تغییرات، امکان انجام تراکنش‌ها و عقد قراردادهای آنلاین را با امنیت و اعتبار بیشتری فراهم می‌آورد. از سوی دیگر، با استفاده از فناوری‌های نوین در رمزنگاری و تایید هویت، خطرات امنیتی ناشی از سوء استفاده و جعل امضا به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد.
این تحولات همچنین تأثیر قابل توجهی بر کسب و کارهای الکترونیکی و استارتاپ‌ها دارد؛ زیرا با افزایش اطمینان کاربران به تراکنش‌های آنلاین، شاهد رشد و گسترش این بخش‌ها خواهیم بود. انتظار می‌رود که با گسترش استفاده از امضاء الکترونیکی، دسترسی به خدمات دیجیتالی نیز آسان‌تر شود و از این طریق، تحول دیجیتالی در ابعاد وسیع‌تری از اقتصاد و جامعه ایران نمود پیدا کند.
تفاوت امضای الکترونیک و امضای دیجیتال
امضای دیجیتال (digital signature) یک نوع امضای الکترونیکی است که از الگوریتم‌های پیچیده، یک مرجع صدور گواهی دیجیتال (CA) و شرکت‌های تأمین اعتماد (TSP) استفاده می‌کند. به کمک این الگوریتم‌ها و سیستم‌های خدماتی میتوان احراز هویت امضاکننده را تشخیص داد و اصالت سند ضمیمه را نیز تأیید کرد.
تفاوت میان امضای دیجیتال و الکترونیکی شاید زیاد به چشم کاربران نیاید. اما این تفاوت برای شرکت‌های مرجع و استفاده کننده از این خدمات خیلی مهم و کاربردی است. اصولاً در تولید امضای دیجیتال از رمزنگاری استفاده می‌شود. به این صورت که یک هش (hash) منحصر به فرد برای آن پیام تولید می‌گردد. هش به عبارتی شامل اعداد و حروف گفته می‌شود که بر طبق یک الگوی ریاضی خاص شکل می‌گیرد. عبارت هش دو ویژگی ممتاز دارد:
- اگر اطلاعات ورودی حتی ذره‌ای تغییر کند، اطلاعات خروجی کاملاً تغییر می‌کند.
- به هیچ وجه نمی‌توانید از اطلاعات خروجی به داده‌های ورودی برسید. البته هکرها ممکن است برخی اطلاعات ورودی خاص را کشف کنند. به همین دلیل است که از کاربر خواسته می‌شود رمز عبور خود را به صورت تلفیقی از حروف، اعداد و علائم انتخاب کند.
مزایای امضای الکترونیکی
- امنیت بالا: امضاهای الکترونیکی با استفاده از رمزنگاری پیشرفته، اطمینان حاصل می‌کنند که تراکنش‌ها تنها توسط فرستنده و گیرنده قابل مشاهده و تایید هستند. این فناوری از کلیدهای عمومی و خصوصی استفاده می‌کند که به کاربران امکان می‌دهد تراکنش‌های خود را به صورت امن امضا کنند، در حالیکه از دستکاری و جعل داده‌ها جلوگیری می‌کند.
- سرعت و کارایی: در دنیای دیجیتال، تراکنش‌های مالی می‌توانند در چند ثانیه انجام شوند، بدون نیاز به انتظار برای پردازش چک‌ها یا انتقالات بانکی. این امر فرایندهای مالی را برای کسب و کارها و افراد سریع‌تر و کارآمدتر می‌سازد، مخصوصاً در معاملات بین المللی که ممکن است روزها طول بکشد.
- هزینه کمتر: حذف واسطه‌های مالی مانند بانک‌ها و موسسات اعتباری، هزینه‌های مرتبط با انجام تراکنش‌ها را به شدت کاهش می‌دهد. این کاهش هزینه می‌تواند به صرفه جویی قابل توجهی برای کاربران و کسب و کارهای کوچک منجر شود.
- قابلیت دسترسی بالا: با وجود اینترنت، امکان انجام تراکنش‌های مالی از هر جای دنیا و در هر زمان فراهم می‌شود. این امر به ویژه برای کسانی که در مناطق دورافتاده زندگی می‌کنند یا دسترسی محدودی به خدمات بانکی دارند، مفید است.
نحوه دریافت امضای الکترونیک
برای دریافت امضای الکترونیکی، ابتدا باید یک سرویس دهنده معتبر electronic signature را انتخاب کنید. این سرویس‌ها معمولاً با ارائه ابزارهایی برای ایجاد، مدیریت و استفاده از امضاهای الکترونیکی، فرآیند امضا کردن اسناد و مدارک را ساده سازی می‌کنند. مراحل زیر خلاصه‌ای از نحوه دریافت این امضا است:
- تحقیق و انتخاب یک ارائه دهنده سرویس: ابتدا باید با جستجو و مطالعه، ارائه دهندگان سرویس‌های امضای الکترونیکی موجود را بررسی کنید. این مقایسه باید شامل بررسی ویژگی‌ها، امکانات، استانداردهای امنیتی، قیمت و نظرات کاربران دیگر باشد. مهم است که سرویس انتخابی مطابق با قوانین و مقررات کشور شما در زمینه امضاهای الکترونیکی باشد.
- ثبت نام و ایجاد حساب کاربری: پس از انتخاب سرویس، با وارد کردن اطلاعات خود شامل نام، آدرس ایمیل، و گاهی اوقات شماره تلفن همراه، یک حساب کاربری ایجاد کنید. در برخی موارد، ممکن است لازم باشد مدارکی برای تأیید هویت ارائه دهید، مانند کارت شناسایی یا گذرنامه.
- آپلود و آماده سازی اسناد: سرویس‌های امضاء الکترونیکی امکان آپلود اسناد در فرمت‌های مختلف را فراهم می‌کنند. پس از آپلود، شما میتوانید در نقاط مشخصی از سند، جایگاه‌هایی برای امضا، تاریخ، یا حتی متن خاصی را تعیین کنید. این امکان باعث سادگی فرآیند امضا برای شما و طرف‌های دیگر می‌شود.
- ایجاد و استفاده از امضا الکترونیکی: برخی سرویس‌ها به شما اجازه می‌دهند که با کشیدن امضای خود روی صفحه لمسی یا با استفاده از موس، یک امضای الکترونیکی اختصاصی ایجاد کنید. همچنین، میتوانید یک نسخه اسکن شده از امضای خود را آپلود کنید. این امضاها قابلیت استفاده مجدد در اسناد مختلف را دارند.
- تأیید و ارسال اسناد: پس از امضای سند، معمولاً نیاز به ارسال آن به طرف‌های دیگر برای امضا یا تأیید وجود دارد. این فرآیند به صورت الکترونیکی انجام می‌شود و سرویس‌های امضاء الکترونیکی امکان ردیابی وضعیت اسناد را فراهم می‌آورند. شما میتوانید در هر زمان وضعیت اسناد ارسالی خود را مشاهده کنید، ببینید که چه کسانی اسناد را امضا کرده‌اند و چه کسانی هنوز اقدامی انجام نداده‌اند. برخی از سیستم‌ها همچنین امکان ارسال یادآوری‌های اتوماتیک به افرادی که هنوز اسناد را امضا نکرده‌اند را فراهم می‌آورند.
این فرآیند دیجیتالی امکان مدیریت آسان‌تر اسناد و تسریع در روند کاری را فراهم می‌کند، چرا که دیگر نیازی به ارسال فیزیکی اسناد و انتظار برای دریافت پاسخ نیست. پس از اتمام فرآیند امضا و تأیید اسناد، معمولاً یک نسخه نهایی به صورت الکترونیکی، همراه با گواهینامه‌ای که جزئیات امضاها و تأییدیه‌ها را ثبت می‌کند، ارائه می‌شود. این گواهینامه اهمیت دارد چرا که اعتبار قانونی اسناد امضا شده را تأیید می‌کند و می‌تواند درصورت نیاز به عنوان مدرک ارائه شود.
انواع روش‌های ساخت امضای الکترونیک
همان طور که تا به حال متوجه شده‌اید، امضای الکترونیکی می‌تواند هر نوع اطلاعات محرمانه‌ای باشد که کاربر به پیام و اطلاعات خود اضافه می‌کند تا اصالت پیام و حقوق آن را برای خود محفوظ نگه دارد. این اطلاعات از لحاظ پیچیدگی می‌توانند به سه نوع جامع تقسیم شوند:
- امضاء الکترونیکی ساده: همان طور که به عنوان مثال بیان شد، حتی یک ضمیمه ساده محتوایی (همچون درج نام در پایان ایمیل) می‌تواند یک امضا الکترونیکی محسوب شود. این نوع امضا می‌تواند یک ضمیمه ساده محتوایی یا یک رابطه منطقی ریاضیاتی باشد.
- امضای الکترونیکی پیشرفته: در این نوع امضا، از ویژگی ساختار کلید فردی (PKI) استفاده می‌شود که از کلیدهای رمزنگاری شده استفاده می‌کند.
- امضا الکترونیکی دارای اعتبار (Qualified Electronic Signatures): تعیین اعتبار و ارائه مجوزهای معتبر electronic signature توسط برخی شرکت‌های دولتی و خصوصی ارائه می‌شود. این شرکت‌های خدماتی باید از دولت‌های مربوطه مجوز بگیرند. توجه داشته باشید که این شرکت‌ها همان مرجع صدور گواهی دیجیتال (CA) و شرکت‌های تأمین اعتماد (TSP) هستند.
امضای الکترونیکی در دنیای ارز دیجیتال
امضای الکترونیک در کریپتو از نوع امضای دیجیتال است که از کلیدهای عمومی و خصوصی استفاده می‌شود و اطلاعات سند به صورت هش در می‌آید. کلید خصوصی کاربر با هش پیام ادغام می‌شود و گیرنده قادر خواهد بود پیام را به کمک کلید عمومی فرستنده رمزگشایی کند.
اگر این اتفاق با موفقیت انجام شود، نشان‌دهنده اصالت پیام خواهد بود. همچنین برای اطمینان، گیرنده می‌تواند پیام را دوباره توسط الگوریتم به صورت هش در بیاورد. سپس او می‌تواند این پیام هش‌شده را با پیام رمزگشایی‌شده مقایسه کند. این همان فرایند “ساختار کلید فردی” است که هویت گیرنده و فرستنده را به کمک فناوری رمزنگاری تأیید می‌کند. به جرأت می‌توانیم بگوییم رمزنگاری بزرگترین تفاوت میان امضاهای الکترونیک با سایر امضاهای دیجیتال است.
سخن پایانی
«امضای الکترونیک چیست؟» electronic signature روشی برای تأیید هویت فرستنده و تضمین اصالت اسناد دیجیتال است. این فرآیند با استفاده از کلیدهای رمزنگاری انجام می‌شود که به دو بخش عمومی و خصوصی تقسیم می‌گردند. کلید خصوصی که تنها در اختیار فرستنده است برای ایجاد امضا استفاده می‌شود و کلید عمومی برای تأیید امضا توسط گیرنده به کار می‌رود. امضاء الکترونیکی اطمینان می‌دهد که سند پس از امضا دستکاری نشده و همچنین هویت فرستنده را تأیید می‌کند. این تکنولوژی در قراردادهای دیجیتال، مکاتبات رسمی و تراکنش‌های مالی گسترده‌ای کاربرد دارد، از این رو اهمیت فزاینده‌ای در عصر دیجیتال پیدا کرده است.
همچنین استفاده از امضا الکترونیکی نه تنها فرآیندهای کاری را ساده‌سازی و سرعت می‌بخشد، بلکه به حفظ محیط زیست با کاهش استفاده از کاغذ نیز کمک می‌کند. همچنین، امنیت اسناد افزایش می‌یابد چرا که دسترسی به اسناد امضا شده محدود و قابل ردیابی است و امکان جعل یا تغییر در اسناد بدون اطلاع طرف‌های مرتبط تقریباً غیرممکن می‌شود. در این روش، تکنولوژی به ما کمک می‌کند تا به شیوه‌ای ایمن‌تر، سریع‌تر و مؤثرتر کار کنیم.
