در علم اقتصاد، آربیتراژ (Arbitrage) به معنی کسب سود از تفاوت قیمت یک دارایی بین دو یا چند بازار در زمانی مشخص است. آربیتراژ در واقع فرصتی برای کسب سود با ریسک پایین محسوب می‌شود. به بیان دیگر، زمانی که ارزش یک دارایی خاص مانند، ارز، کالا یا سهام، در بازارهای گوناگون با هم تفاوت داشته باشد، معامله‌گران با خرید آن دارایی با حداقل قیمت در بازاری که قیمت آن دارایی نسبت به سایر بازارها کمتر است، و فروش سریع آن دارایی با قیمتی بالاتر در بازار دیگری که قیمت دارایی در آن بیشتر است، سود کسب می‌کنند.
آربیتراژ یکی از روش‌های سرمایه‌گذاری نسبتا بدون ریسک نیز در نظر گرفته می‌شود چون در صورت فروش دارایی در کمترین زمان ممکن، معامله‌گران عملاً در معرض ریسک بسیار پایینی قرار می‌گیرند.
به صورت کلی، آربیتراژ زمانی ممکن است که زمینه فروش دارایی فراهم بوده محصول نیازی به معرفی و بازاریابی نداشته باشد. به همین دلیل، مواردی مانند صادرات کالا آربیتراژ محسوب نمی‌شود. به عبارت دیگر، Arbitrage بر این مبنا استوار است که در سرمایه‌گذاری، بازده مثبت قطعی وجود دارد. از سوی دیگر، اگر ارزش دارایی خاصی در بازارهای گوناگون یکسان باشد، در اصطلاح تعادل آربیتراژی برقرار است.
آربیتراژ به خاطر ناکارآمدی‌های بازار وجود دارد که هم از آن ناکارآمدی‌ها سوء‌استفاده می‌کند و هم آنها را برطرف می‌نماید چون آربیتراژ معامله‌ای است که از تفاوت‌های کوچک در قیمت بین دارایی‌های یکسان در دو یا چند بازار بهره می‌برد.
دلایل اهمیت آربیتراژ
معامله‌گران آربیتراژ در راه کسب سود، میزان کارایی بازارهای مالی را افزایش می‌دهند. همین طور که آنها خرید و فروش می‌کنند، تفاوت بین قیمت دارایی‌های یکسان یا مشابه کاهش می‌یابد. دارایی‌هایی که قیمت پایینی دارند، خریده شده و در مقابل، دارایی‌های با قیمت بالاتر فروخته می‌شوند.
به این ترتیب، آربیتراژ ناکارآمدی در قیمت‌گذاری بازار را برطرف می‌سازد و نقدینگی در بازار را افزایش می‌دهد. در ادامه، تعدادی از استراتژی‌های آربیتراژ را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
استراتژی های آربیتراژ
آربیتراژ زمانی
استراتژی زمانی یکی از انواع استراتژی‌های آربیتراژ محسوب می‌شود. آربیتراژ زمانی به فرصتی گفته می‌شود که سهام یک شرکت خوب به دلیل نرسیدن به هدف کوتاه‌مدت خود، فروخته می‌شود. دلیل این مسئله این است که شرکتی نتوانسته درآمد مورد نظر خود را در مدت زمان مشخص برآورد نماید که باعث می‌شود ارزش سهام این شرکت در کوتاه‌مدت کاهش یابد.
آربیتراژ جغرافیایی یا فاصله‌ای (Spatial Arbitrage)
استراتژی جغرافیایی یکی دیگر از انواع استراتژی‌های آربیتراژ است. در بین انواع مختلف این استراتژی‌ها، آربیتراژ جغرافیایی به‌عنوان مهم‌ترین استراتژی Arbitrage درنظر گرفته می‌شود. آربیتراژ جغرافیایی به اختلاف قیمت‌ها در سطح یک کشور یا در سطح بین‌المللی اشاره می‌کند. تفاوت قیمت سهام یک شرکت در کشورهای مختلف نمونه‌ای از اختلاف قیمت‌ها محسوب می‌شود.
برای درک بهتر این موضوع، مثالی می‌زنیم. فرض کنید سهام شرکتی در بازار سهام نیویورک 35.07 دلار و در بازار سهام لس آنجلس 36 دلار باشد. در این حالت، خریدار آن سهام را از بازار نیویورک خریداری می‌کند و در بازار لس آنجلس به فروش می‌رساند.
آربیتراژ آماری (Statistical Arbitrage)
منظور از آربیتراژ آماری گروهی از استراتژی‌های مبادله‌ای است که از تحلیل‌های آماری برای سرمایه‌گذاری در پرتفوهای مختلف استفاده می‌کنند. این استراتژی‌ها ممکن است دوره‌های زمانی مختلفی را پوشش دهند. هدف از این استراتژی‌ها این است که تا حد امکان نوسانات پرتفوی را کاهش دهند. ماهیت این روش بسیار کمّی و عددی است.
آربیتراژ مثلثی (Triangular Arbitrage)
آربیتراژ مثلثی اغلب در بازار ارزهای دیجیتال شکل می گیرد. بر اساس آربیتراژ مثلثی، یک ارز با ارز دیگری مبادله می شود. سپس ارزی که تازه خریداری شده با یک ارز دیگر مبادله می‌شود و در نهایت، ارزی که در آخر خریداری شده با اولین ارز خریداری شده، مبادله می‌شود.
به خاطر چنین روش مبادله‌ای، به این نوع آربیتراژ، مثلثی گفته می‌شود چون سه بار مبادله انجام شده و در نهایت، به ارز ابتدایی بازگشت می‌شود. در چنین معاملاتی، زمانی سود حاصل می‌شود که تفاوت قیمت ارزها بیش از کارمزد خرید و فروش آنها باشد.
آربیتراژ غیرمتمرکز (Decentralized arbitrage)
این استراتژی در صرافی‌های غیرمتمرکز یا بازارساز خودکار (AMM) کاربرد دارد که به وسیله برنامه‌های خودکار و غیرمتمرکزی به نام قراردادهای هوشمند، قیمت جفت ارزهای معاملاتی تعیین می‌شوند. اگر قیمت‌های جفت ارزهای معاملاتی به طور قابل‌توجهی با قیمت‌های نقدی آنها در صرافی‌های متمرکز تفاوت داشته باشد، معامله‌گران آربیتراژ می‌توانند وارد معامله شده و از طریق تبدیل ارز بین یک صرافی غیرمتمرکز و متمرکز، سود به دست آورند.
آربیتراژ در بازار نقدی
بازار سهام جهانی
با عرضه سهام شرکت‌های بین‌المللی و چند ملیتی در بورس‌های بزرگ جهانی، این بازارها به یکدیگر متصل شده و به صورت یکپارچه فعالیت می‌کنند. برخی اوقات در مدت زمان کوتاهی، قیمت یک سهم در این بازارها تفاوت دارد. در چنین حالتی، به دلیل رصد پیوسته بازار توسط ربات‌های معامله گر یا سرمایه‌گذاران و ارسال سریع سفارشات در حجم بالا، فاصله قیمتی از بین رفته و بازار به تعادل می‌رسد.
آربیتراژ در بازار آتی
قسمت عمده‌ای از این معاملات در بستر بازار آتی انجام می‌شوند. در واقع، فلسفه اصلی این نوع آربیتراژ، اختلاف قیمت بین بازار آتی و بازار نقدی است. فرآیند انجام معاملات به این صورت است که قیمت یک دارایی مانند سهام یا کالا در بازار آتی نسبت به قیمت جاری آن در بازار نقدی بالاتر است و فاصله بین قیمت آنها به گونه‌ای است که Arbitrage این دارایی حاشیه سود مناسبی به همراه دارد.
در این حالت، معامله‌گر دارایی مورد نظر خود را در بازار نقدی خریداری می‌کند و معادل آن، قراردادی را در بازار آتی به فروش می‌رساند، که فاصله بین نرخ خرید و فروش این دارایی، با سود ناخالص آن برابر خواهد بود. لازم به ذکر است که در شرایط عکس که قیمت نقدی بالاتر از نرخ بازار آتی است، سرمایه‌گذاران به صورت همزمان دو پوزیشن معاملاتی خرید و فروش را در بازار آتی اتخاذ می‌کنند، یا به منظور فروش نقدی در آینده نزدیک، تنها دارایی مورد نظر را پیش خرید می‌کنند.
آربیتراژ در بازار جهانی ارز (فارکس)
به دلیل حجم بالای تراکنش‌ها و گستردگی ابزار معاملاتی در بازار جهانی ارز (فارکس)، موقعیت‌های آربیتراژی فراوانی وجود دارد. با این وجود، تعداد معامله‌گران و سرعت اجرای سفارشات باعث می‌شود که چنین فرصت‌هایی به سرعت پوشش داده شوند. به همین خاطر، امروزه ربات‌های معاملاتی مخصوصی برای پیدا کردن و انجام معاملات آربیتراژی طراحی و ایجاد شده‌اند.
بازار غیر رسمی ایران
نوسانات ارزی در یک دهه گذشته یکی از نمونه‌های آربیتراژ در ایران محسوب می‌شوند. زمانی که اختلاف قیمت ارز دولتی و بازار آزاد افزایش می‌یافت، بیشتر معامله‌گران Arbitrage برای خرید ارز سهمیه‌ای دولتی اقدام می‌کردند و در بازار آزاد به فروش می‌رساندند.
اختلاف نرخ ارز بین بازارهای منطقه‌ای هم فرصت مناسبی برای معامله‌گران در نظر گرفته می‌شد چون اختلاف قیمت بین بازار تهران و سایر کلان شهرها با مناطق داخلی و خارجی، سودی بدون ریسک و نسبتا بالایی را برای آنها فراهم می‌کرد. با وجودی که این تفاوت نرخ همیشه بین کشورهای همسایه وجود دارد، اما به دلیل اختلاف قیمت ها، آربیتراژ ارز در حالت عادی چندان مقرون به صرفه نیست.
لازم است توجه داشته باشیم که چنین فعالیت‌هایی به خروج ارز و آسیب به نظام اقتصادی کشورها منجر شده و پیگرد قانونی دارد. امروزه، به خاطر گسترش تولید در سراسر دنیا، حذف واسطه‌ها و تجارت الکترونیک، فرصت‌های آربیتراژی بازارهای نقدی خیلی محدود شده و اغلب بازارها در شرایط تعادل قیمتی به سر می برند.
مزایای آربیتراژ چیست؟
سود کم ریسک
یکی از مزایای آربیتراژ سود با ریسک پایین است. معاملات آربیتراژ مستلزم سود در برابر خطر بسیار پایین است چون خرید و فروش به طور همزمان برای سود بردن از تغییرات قیمت انجام می‌شود. ممکن است معامله‌گران دیگر نیز از همان فرصت Arbitrage استفاده کرده و قیمت‌ها را به طور نامطلوبی بالا و پایین ببرند. بنابراین، در این معاملات، زمان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است به همین دلیل، توسط مدیران صندوق‌ها و موسسات مالی اجرا و مدیریت می‌شود که ما می‌توانیم از طریق آنها سرمایه‌گذاری کنیم.
سیستم های قابل اعتماد
از جمله مزایای آن این است که سرعت، مبالغ هنگفت پول و حجم عظیمی از سهام در معاملات آنها نقش دارند. معامله‌گران به نرم‌افزارهای کامپیوتری پیچیده و بسیار کارآمد تکیه می‌کنند تا با تشخیص تغییرات جزئی قیمت و انجام معاملات خرید و فروش سهام در هزاران مورد، فرصت‌های آربیتراژ را شناسایی کرده و سود به دست آورند.
معاملات ایمن و سریع
از دیگر مزایای آن انجام معاملات ایمن و سریع است. معاملات آربیتراژ به صورتی مطمئن و سریع با کمک نرم‌افزارهای تجاری هوشمند انجام می‌شوند که در برابر مداخله یا خطای انسانی نفوذناپذیر است. آنها سرمایه‌‌گذاری‌های کوتاه‌مدتی هستند که ریسک پایینی دارند و می‌توانند سود را تضمین کرده و از اختلاف قیمت موجود استفاده کنند. در این معاملات، هیچ نقدینگی وجود ندارد که تحت تاثیر نیروهای بازار قرار بگیرد و دچار نوسان شود.
معایب آربیتراژ چیست؟
کارمزد آربیتراژ
یکی از معایب آربیتراژ کارمزدهای آن است. لازم به یادآوری است که ترید در دو صرافی احتمالا هزینه‌های برداشت، سپرده و ترید به همراه خواهد داشت. در برخی موارد، مقدار کل این کارمزدها ممکن است به‌اندازه‌ای زیاد شود که از میزان سود ما هم بیشتر باشد.
برای جلوگیری از پرداخت کارمزدهای بالا، تریدرها باید به دنبال صرافی‌هایی با کارمزدهای بسیار پایین و رقابتی باشند. علاوه بر این، بهتر است دارایی خود را در چند صرافی پخش کرده و از اختلاف قیمت موجود در بازار به نفع خود بهره ببریم.
حساسیت آربیتراژ به زمان
یکی دیگر از معایب آن حساسیت به زمان است. یعنی هر چه تعداد معامله‌گرانی که از این مدل استفاده می‌کنند، بیشتر شود، اختلاف قیمت بین دو صرافی نیز کمتر می‌شود.
در ادامه، چند عامل که بر زمان اجرای معاملات آربیتراژ تاثیر منفی دارند را معرفی می‌کنیم:
سرعت تراکنش بلاک‌چین
مدت زمان لازم برای انجام اعتبارسنجی در بلاک چین های مختلف، یکی از عوامل مهم تأثیرگذار بر قیمت آربیتراژ است.
چک‌های AML صرافی‌ها
هر زمان که مبالغ زیادی توسط یک معامله‌گر جابه‌جا می‌شود، معمولا صرافی‌ها بررسی‌های ضد پول‌شویی (AML) رو انجام می‌دهند. در برخی موارد، ممکن است این بررسی‌ها چند هفته طول بکشد.
سرورهای صرافی آفلاین
گاهی اوقات، ممکن است صرافی‌ها بنا به دلایل مختلف شرایط محدودکننده‌ای برای برداشت و سپرده‌گذاری ارزهای دیجیتال در نظر بگیرند. در این شرایط، استفاده از استراتژی آربیتراژ عملاً به زیان ما خواهد بود.
امنیت استراتژی آربیتراژ
از آن جا که معامله‌گران آربیتراژ باید مبالغ زیادی را در کیف پول‌های صرافی سپرده‌گذاری کنند، در معرض خطرات امنیتی مرتبط با هک صرافی و کلاهبرداری قرار دارند. برای مثال، ممکن است یک صرافی به طور ناگهانی به فعالیت حرفه‌ای خودش پایان دهد و سرمایه افراد از دست برود.
ریسک طرف مقابل
به طور کلی، آربیتراژ شامل حرکت‌های بعدی پول نقد است، که در معرض خطر ریسک متقابل قرار دارند. اگه یکی از طرف‌های قرارداد نتواند وظایف خود نسبت به طرف مقابل را انجام دهد، این مشکلی جدی محسوب می‌شود.
اگه یک تجارت منفرد یا بسیاری از معاملات مرتبط با یک طرف قرارداد واحد داشته باشن شکست یکی از طرفین تهدیدی هست که در صورت بحران مالی بسیاری از معامله گران شکست می خورند.
انتخاب صرافی مناسب برای انجام آربیتراژ
در زمان انتخاب صرافی برای انجام آربیتراژ، معامله‌گران باید به این نکته توجه داشته باشند که حجم معاملات صرافی زیاد باشد. از سوی دیگر، بهتر است صرافی‌هایی انتخاب شوند که قیمت‌های پایین‌تری برای دارایی‌ها ارائه می‌دهند. لازم است به خاطر داشته باشیم اگر قیمت ارزی در یک صرافی پایین باشد، لزوماً به این معنی نیست که آن صرافی معتبر است. متاسفانه، برخی از معامله‌گران بدون تحقیق کافی یک صرافی شناخته نشده را انتخاب می‌کنند که در نهایت، به از دست رفتن سرمایه آنها منجر می‌شود.
سخن آخر
همان طور که گفته شد، آربیتراژ خرید و فروش همزمان یک دارایی در بازارهای مختلف برای بهره‌برداری از تفاوت‌های جزئی در قیمت آنها و به دست آوردن سود از این اختلاف قیمت است. ما نیز می‌توانیم با کسب مهارت ها و اطلاعات لازم در مورد آربیتراژ، از تغییرات کوتاه‌مدت در قیمت ابزارهای مالی یکسان در بازارهای مختلف درآمد کسب کنیم.
