بازارساز خودکار یا AMM (Automated Market Maker) به کاربران انگیزه می‌دهد که بخشی از کارمزدهای شبکه را از طریق تأمین نقدینگی به دست بیاورند. برای پی بردن به نقش بازارسازهای خودکار باید ابتدا از تعریف صرافی‌های متمرکز و غیر متمرکز شروع کنیم.
صرافی‌های ارز دیجیتال یک واسطه میان خریدار و فروشنده هستند. این صرافی‌ها مطمئن میشوند که نقدینگی کافی برای تکمیل تراکنش‌ها وجود داشته باشد. در صورت وجود نقدینگی، خیال خریدار و فروشنده آسوده خواهد بود که در صورت ثبت سفارش بتوانند سفارششان را در کمترین زمان تکمیل کنند. اما اگر صرافی نتواند یک خریدار و فروشنده را در سوی دیگر معامله پیدا کند، چه اتفاقی خواهد افتاد؟
اینجاست که بازارسازهای AMM به کار می‌آیند. در این سناریو، نقدینگی آن بازار کم است. “نقدینگی” به میزان سادگی خرید و فروش یک دارایی گفته میشود. هر چه راحت‌تر بتوان یک دارایی را خرید و فروش کرد، آن دارایی فعال‌تر بوده و دارای نقدینگی بالاتری است که یک امتیاز مثبت محسوب میشود.
زمانی که نقدینگی یک دارایی پایین باشد، پدیده “اسلیپیج” (slippage) به وجود می‌آید. طبق این پدیده، قیمت یک دارایی در زمان یک ترید نسبتاً سنگین دچار نوسانات زیادی خواهد شد.
برای آن که صرافی‌های متمرکز (CEX) یک سیستم ترید نقدینه داشته باشند معمولاً از تریدرهای حرفه‌ای و نهادهای مالی قدرتمند برای تأمین نقدینگی استفاده میکنند. این نهادها با ثبت سفارشات مختلف قادر خواهند بود که سفارشات خرد صرافی را تکمیل کنند. در این سیستم، تأمینکنندگان نقدینگی نقش بازارسازهای خودکار را ایفا خواهند کرد.
صرافی‌های غیر متمرکز (DEX)
بر خلاف صرافی‌های متمرکز، صرافی‌های غیر متمرکز همه فرآیندهای واسطه را خودشان انجام می‌دهند و وابستگی بیرونی ندارند. آن‌ها کلید خصوصی کاربران را در اختیار ندارند و به صورت “غیر حضانتی” (non- custodial) رفتار میکنند.
برای ایجاد ثبات میان خریداران و فروشندگان در صرافی‌های غیر متمرکز از پروتکل‌های مستقل استفاده میشود که همان بازارسازهای خودکار یا AMM هستند. این پروتکل‌ها در واقع قراردادهای هوشمند (smart contracts) هستند. با تحقق مفاد قرارداد هوشمند، این قراردادها به صورت خودکار اجرا میشوند.
قراردادهای هوشمند به زبان ساده یک برنامه کامپیوتری هستند که با زبان برنامه‌نویسی تنظیم شده‌اند و مفاد انتقال دارایی میان خریدار و فروشنده را ثبت میکنند. توجه داشته باشید که در بازارسازهای خودکار معمولاً این قراردادها با توجه به درخواست خریدار یا فروشنده بر حسب نیاز استخر نقدینگی تنظیم میشوند. به همین دلیل است که در تعریف استخرهای نقدینگی هم همیشه از قراردادهای هوشمند به عنوان یک اصل اساسی یاد میشود.
در صرافی‌های متمرکز فقط سرمایه‌گذاران و شرکت‌های قدرتمند مالی می‌توانند نقش تأمین‌کننده نقدینگی را داشته باشند. این در حالی است که در صرافی‌های غیر متمرکز هر کسی می‌تواند بسته به نیاز استخر اقدام به تأمین نقدینگی برای آن کند.
نقش تأمینکنندگان نقدینگی در AMM
همان طور که گفته شد، بازارسازهای خودکار برای اجرای سریع و درست تراکنشهای تریدرها نیاز به سرمایه مناسب دارند. به منظور تأمین این اعتبار، بازارسازهای خودکار به کاربران انگیزه‌های مالی می‌دهند تا با واریز دارایی‌های دیجیتال خود در استخرهای نقدینگی به پیشبرد ترید سایر تریدرها کمک کنند.
افرادی که نقدینگی بازارسازهای خودکار را تأمین میکنند با عنوان “تأمینکنندگان نقدینگی” (liquidity providers) شناخته میشوند که به صورت اختصاری “LP” گفته میشود. معمولاً درصدی از کارمزد تراکنشهای استخر نقدینگی به تأمینکنندگان نقدینگی آن استخر اهدا میشود.
بگذارید این موضوع را با یک مثال به شما نشان دهیم. اگر مقدار واریز شما یک درصد از نقدینگی موجود در استخر نقدینگی باشد، به شما یک توکن LP داده خواهد شد که ارزش آن برابر با یک درصد از کارمزد تراکنشهای آن استخر خواهد بود. زمانی که تأمین‌کننده نقدینگی بخواهد از استخر بیرون برود، توکن LP خود را بیرون می‌کشد (فرآیند redeem) و متناسب با آن صاحب کارمزدهای آن استخر خواهد شد.
علاوه بر این انگیزه مالی، بازارهای AMM گاهی دارای توکن‌های حاکمیتی هم هستند که به دارندگان آن اجازه می‌دهد تا در فرآیندهای تصمیم‌گیری شرکت داشته باشند و نسبت به نحوه مدیریت یا نقشه‌راه آینده پروژه نظر بدهند.
آشنایی با استخرهای نقدینگی
تا به اینجا با ساختار کلی استخرهای نقدینگی آشنا شده‌اید. در این بخش می‌خواهیم به صورت مفصل‌تر در مورد بازارسازهای خودکار صحبت کنیم.
حتماً دو نکته مهم را در مورد بازارسازهای خودکار بدانید:
- جفت‌های معاملاتی مرسوم که در صرافی‌های متمرکز به صورت جداگانه قرار داده شده‌اند، در صرافی‌های غیر متمرکز به عنوان یک استخر منفرد طراحی میشوند. برای مثال اگر می‌خواهید کوین اتر را با تتر مبادله کنید باید یک استخر نقدینگی ETH/USDT را پیدا کنید و از آن استفاده کنید.
- نکته مهم اینجاست که اگر می‌خواهید به عنوان تأمین‌کننده نقدینگی در یک استخر حضور داشته باشید باید هر دو جفت ارز معاملاتی آن استخر را واریز کنید. برای مثال اگر می‌خواهید نقدینگی استخر ETH/USDT را تأمین کنید باید هر دو کوین ETH و USDT را (به نسبت درخواست‌شده از سوی استخر نقدینگی) واریز نمایید.
amm یا بازارساز خودکار چگونه کار می‌کند؟
برای اطمینان خاطر از ثبات حجم استخر نقدینگی از یک فرمول ریاضی ثابت استفاده می‌کند. اکثر پروتکل‌ها و صرافی‌ها در حوزه امور مالی غیر متمرکز یا دیفای (DeFi) همچون یونی سواپ (Uniswap) از یک معادله ساده (X*Y=K) استفاده میکنند. این فرمول موجب ایجاد ثبات در استخرهای نقدینگی میشود و همچنین قیمت‌گذاری دارایی‌ها را نیز مدیریت می‌کند.
در این فرمول، مجهول X به ارزش دارایی اول و مجهول Y به ارزش دارایی دوم گفته میشود. عبارت K در این فرمول یک ثابت است. اگر نگاهی به استخرهای نقدینگی یونی سواپ بیندازیم همیشه حاصل ضرب قیمت دارایی‌های اول و دوم باید یک عدد ثابت شود.
نکته‌ای که در مورد ضریب ثابت K وجود دارد این است که مستقیماً بر میزان موجودی دو کوین تأثیر دارد. البته خب طبیعی است که وقتی میزان موجودی یکی از کوین‌ها به دلیل خرید تریدرها کاهش یابد، قیمت آن افزایش خواهد داشت. با توجه به این که حجم توکن مقابل در استخر نقدینگی کمتر شده است، پس قیمت آن هم بالا خواهد رفت. نهایتاً، ارزش کلی هر دو توکن باید یک مقدار ثابت باشد.
در پلتفرم‌هایی مانند یونی سواپ که صرفاً مبادله بین دو توکن هستند، کار انتقال و محاسبه ضرایب آسان است. به محض این که شما بر روی گزینه “سواپ” (Swap) کلیک کنید، الگوریتم پلتفرم اقدام به محاسبه تأثیر ترید شما بر استخر نقدینگی می‌کند. با توجه به تأثیر احتمالی شما، قیمت مبادله تعیین می‌گردد.
در صورت قبول تراکنش از سوی شما طبق قیمت‌های پیشنهادی از سوی استخر نقدینگی، بازارساز خودکار مقدار دلخواه (از کوین دلخواهتان) را از استخر جفت معاملاتی مورد نظر (مثلاً ETH/USDT) بیرون می‌کشد و به شما می‌دهد.
برای آشنایی بیشتر و درک بهتر این فرمول بیایید همچون مثال‌های بالا از استخر نقدینگی ETH/USDT استفاده کنیم. زمانی که کوین ETH توسط تریدرها خریداری شود، آن کوین‌ها از استخر بیرون گذاشته میشوند و به همان نسبت کوین تتر به استخر تزریق می‌گردد.
در نتیجه، موجودی کوین ETH در استخر کاهش می‌یابد که باعث افزایش قیمت این کوین در استخر می‌گردد تا ثبات در فرمول برقرار گردد. در سوی مقابل هم از آنجا که تتر بیشتری به استخر اضافه شده است، قیمت USDT پایین می‌آید. خلاف این موضوع زمانی پیش می‌آید که تریدر اقدام به خرید تتر کند.
در صورت انجام تراکنشهای سنگین در استخر نقدینگی ممکن است قیمت دارایی‌ها با نوسان زیادی رو به رو شوند و کاملاً نسبت به قیمت بازار متفاوت شوند. برای مثال اگر یک شخص برای برداشت یک توکن دیگر مقدار زیادی ETH به استخر تزریق کند، ممکن است قیمت اتریوم چندین درصد نسبت به قیمت بازار پایین‌تر بیاید.
توجه داشته باشید که این فرمول ساده‌ترین معادله ریاضی برای ایجاد ثبات در استخر نقدینگی است که در پلتفرم یونی سواپ به کار می‌رود. برای نمونه کافی است به پلتفرم بلنسر (Balancer) نگاهی بیندازیم که از رابطه ریاضی بسیار پیچیده‌تری استفاده می‌کند و به کاربر اجازه می‌دهد که تا سقف 8 رمز ارز را در یک استخر نقدینگی ذخیره کنند. پروژه کرو فایننس (Curve) هم مخصوصاً برای استیبل کوین‌ها طراحی شده است.
برترین بازارسازهای خودکار amm
صرافی‌های غیر متمرکز زیادی از سال 2018 شروع به کار کرده‌اند. توسعه اتریوم باعث شد که راه‌اندازی اپلیکیشن‌های غیر متمرکز ساده شود و صرافی‌های همتا به همتا هم با تبعیت از ساختار غیر متمرکز تبدیل به یک انتخاب خوب برای کاربران شدند.
معمولاً برترین صرافی‌های غیر متمرکز از فناوری AMM برای ایجاد یک محیط ترید استفاده میکنند. این صرافی‌ها توانستهاند کارایی بالای بازارسازهای خودکار را به خوبی نشان دهند. در ادامه به برخی از این پروژه‌ها اشاره می‌کنیم.
یونی سواپ
یونی سواپ یک پروتکل اوپن سورس غیر متمرکز است که در سال 2018 به عنوان اولین صرافی غیر متمرکز (dex) معرفی شد که از ساختار AMM برای ایجاد بازار استفاده می‌کرد.
پلتفرم یونی سواپ بر بستر اتریوم ساخته شد و هنوز با بالاترین حجم بازار به عنوان برترین بازار AMM شناخته میشود که بیشترین نقدینگی را در اختیار دارد. استخر نقدینگی یونی سواپ متشکل از دو توکن میشود.
سوشی سواپ (SushiSwap)
سوشی سواپ به عنوان یک فورک از یونی سواپ به دست آمد. ساختار اوپن سورس یونی سواپ باعث میشود که هر کسی بتواند به بهبود این شبکه کمک کند.
هر دو این پروژه‌ها تقریباً از هر لحاظ شبیه به یکدیگر هستند. مهم‌ترین تفاوت آن‌ها مربوط به ساختار توکنی آن‌ها و نحوه توزیع آن میشود. پروژه سوشی سواپ دارای توکن بومی SUSHI است که به عنوان یک طرح انگیزشی مضاعف برای تأمینکنندگان نقدینگی عمل می‌کند.
پنکیک سواپ (PancakeSwap)
صرافی پنکیک سواپ هم همانند یونی سواپ طراحی شد و از همان فرمول توسعه استفاده کرد. مهم‌ترین تفاوت این دو پروژه در این است که پنکیک سواپ همچون یونی سواپ بر بستر اتریوم توسعه پیدا نکرد و بر بستر “زنجیره هوشمند بایننس” (BSC) راه‌اندازی شد.
اگر چه تعداد توکن‌های کمتری بر بستر بایننس ساخته شده‌اند، اما این توکن‌ها از لحاظ کارایی کارآمدتر از توکن‌های اتریوم هستند که معمولاً کارمزد بالایی دارند و به دلیل ترافیک بالای شبکه اتریوم اصولاً سرعت تراکنش بالاتری هم دارند.
بلنسر (Balancer)
پلتفرم بلنسر با وجود افت اخیر خود همچنان در میان برترین پلتفرم‌های بازارساز خودکار است. این پلتفرم ویژگی‌های جدید و نوآورانانه زیادی دارد که آن را برای کاربران جذاب می‌سازد. استخرهای نقدینگی بلنسر می‌توانند تا حداکثر هشت توکن را پشتیبانی کنند. پشتیبانی از توکن‌های بیشتر باعث میشود که این استخرها نسبت به استخرهای نقدینگی دو توکنی دارای ثبات بسیار بیشتری باشند.
پلتفرم بلنسر از یک ساختار منعطف هم برای تعیین کارمزدهای هر استخر نقدینگی استفاده می‌کند. بدین ترتیب و طبق این ساختار، هر استخر می‌تواند به صورت جداگانه کارمزدهای تراکنش خود را تعیین کند. سازندگان هر استخر اصلی‌ترین فرد یا گروه برای تعیین کارمزد آن استخر هستند. این اتفاق باعث میشود که یک ساختار رقابتی به وجود بیاید و هر استخر تلاش کند که کارمزدهای کمتر و منطقی‌تری را ارائه دهد.
مزایای بازارساز خودکار amm
تمرکززدایی
بازارسازهای خودکار از قراردادهای هوشمند در وهله اول استفاده میکنند که بدون واسطه و به صورت اتوماتیک اجرا میشوند. با استفاده از مدل‌های حاکمیتی، صرافی‌های غیر متمرکز می‌توانند مالکیت دارایی‌ها و پلتفرم را برای خود افراد محفوظ نگه دارند تا هیچ نهاد متمرکزی بر پلتفرم AMM حاکمیت نداشته باشد.
بدون حضانت
تمام تراکنش‌ها از طریق قراردادهای هوشمند تعریف شده و تکمیل میشوند. اتصال تریدرها به صرافی‌های غیر متمرکز از طریق کیف پول دیجیتال آن‌ها می‌باشد. استفاده از فناوری رمزنگاری در همه کیف پول‌های دیجیتال باعث میشود که پلتفرم‌های بازارساز خودکار صرفاً یک تسهیل‌کننده خدمات مالی باشند و کنترلی بر دارایی دیجیتال افراد نداشته باشند.
امنیت
صرافی‌های غیر متمرکز برای جلوگیری از خطرات از ساختارهای غیر متمرکز دیجیتال استفاده میکنند. جالب اینجاست که بدانید هکرها به هیچ عنوان به صورت مستقیم به کاربران دسترسی ندارند و تنها راه نفوذ به شبکه از طریق خود استخر نقدینگی است که اصولاً به صورت اتوماتیک و اوپن سورس فعالیت می‌کند.
تاریخچه بازارسازهای خودکار amm
اولین صرافی غیر متمرکز که از ساختار بازارسازهای خودکار استفاده کرد، صرافی یونی سواپ بود. این صرافی بر بستر اتریوم شکل گرفت. البته از زمان راه‌اندازی یونی سواپ در سال 2018 شاهد رشد این صرافی‌ها بوده‌ایم و بازارهای AMM هم رشد چشمگیری داشته‌اند.
شفافیت
با ثبت تراکنش‌ها در قالب قرارداد هوشمند بر بستر بلاک چین می‌توان انتظار داشت که شفافیت امور مالی بالاتر برود. قیمت‌ها برای سواپ یا نرخ سود برای تأمین نقدینگی طبق شرایط هر استخر نقدینگی بر حسب قرارداد هوشمند بلافاصله تعیین می‌گردد تا کاربران بتوانند با اطمینان خاطر اقدام به سرمایه‌گذاری کنند.
کسب درآمد از طریق آربیتراژ
طبعاً کاهش قیمت یک توکن در استخر نقدینگی مانند این است که آن رمز ارز با تخفیف و سود آنی موجود است. همین موضوع باعث میشود که تریدرهای فرصت‌‌طلب از روش آربیتراژ (arbitrage) برای کسب سود از خرید و فروش آن رمز ارز در دو استخر (یا صرافی) متفاوت استفاده کنند و از اختلاف قیمتی لحظه‌ای برای کسب سود استفاده کنند.
فعالیت تریدرهای آربیتراژ به سود استخر نقدینگی هم می‌باشد. در همین مثال، هر چه ترید بیشتری انجام شود قیمت ETH در استخر به حالت طبیعی خود باز خواهد گشت تا در نهایت مساوی با نرخ بازار شود.
کسب درآمد از طریق ییلد فارمینگ (Yield farming)
علاوه بر انگیزه‌های مالی متعارف و امکان آربیتراژ، تریدرها می‌توانند از فرصت‌های ییلد فارمینگ هم برای افزایش درآمد خود استفاده کنند. قابلیت ییلد فارمینگ به جمع‌آوری سودهای مرکب از پلتفرم‌های مختلف دیفای گفته میشود.
در این روش باز هم تریدر باید مقدار دلخواه خود از جفت رمزارز را به استخر نقدینگی می‌دهد. مطابق معمول در عوض به او توکن‌های LP داده میشود که نماینده دارایی‌های اصلی او خواهند بود. در ییلد فارمینگ، تریدر به همین جا بسنده نمی‌کند و از برخی اپلیکیشن‌های غیر متمرکز خاص استفاده می‌کند تا سود مضاعفی را از استیک توکن‌های نقدینگی خود به دست آورد. در نهایت هم تریدر باید به استخر نقدینگی اول برگردد تا توکن LP خود را برداشت کند.
معایب بازارسازهای خودکار amm
بازارسازهای خودکار دارای نسخه‌های متفاوت هستند و مرتباً برحسب نیاز کاربران و پلتفرم‌ها به روز رسانی میشوند. از جمله معایب نسخه‌های اولیه بازارهای AMM می‌توانیم به کارکرد سرمایه پایین اشاره کنیم.
کارکرد سرمایه پایین
طراحی‌های قدیمی بازارسازهای خودکار نیاز به نقدینگی فراتر از معمول داشتند تا می‌توانستند در حد یک صرافی معمولی عمل کنند. سخت است که یک پلتفرم همتا به همتا بتواند جایگزین اوردر بوک شود و به همین دلیل باید یک حجم سرمایه مضاعف برای این منظور در نظر گرفته شود.
ضرر ناپایدار (impermanent loss)
یکی از ریسک‌های مرتبط با استخرهای نقدینگی “ضرر ناپایدار” است. این پدیده زمانی اتفاق می‌افتد که قیمت یک دارایی در استخر نقدینگی به طور چشمگیری دچار نوسان شود. هر چه نوسان قیمت بیشتر باشد، این ضرر بیشتر خواهد بود.
به زبان ساده، ضرر ناپایدار زمانی اتفاق می‌افتد که هولد توکن‌ها در کیف پول باارزش‌تر از واریز آن‌ها در یک بازارساز خودکار باشد. کاهش قیمت یک ارز در بازارساز خودکار باعث میشود که سهم تأمینکنندگان نقدینگی هم کاهش یابد و در نتیجه سود آن‌ها به مراتب کاهش پیدا کند.
از آنجا که این ضرر به صورت بالفعل نیست به آن ناپایدار یا موقت می‌گویند. زمانی این ضرر قطعی میشود که آن تأمین‌کننده نقدینگی اقدام به برداشت سرمایه خود کند. در نظر داشته باشید که درآمد حاصل از کارمزدها و سود استیک ممکن است تا حدی بتواند این ضرر را جبران کند.
سخن پایانی
بازارسازهای خودکار یا AMM از عناصر اصلی یک اکوسیستم دیفای هستند. همه قادر خواهند بود که یک بازار سریع و کارآمد را برای ارزهای دیجیتال به وجود بیاورند و عضوی مهم از بازار باشند تا روند انجام تراکنش‌ها را تسهیل کنند. واقعیت این است که صرافی‌های غیر متمرکز بدون بازارهای AMM به وجود نمی‌آمدند.
این بازارهای اتوماتیک به صورت همتا به همتا کار میکنند و فرآیند یافتن و تکمیل تراکنش میان اعضا انجام می‌گیرد. هنوز محدودیت‌های زیادی برای این نوآوری وجود دارد و نتوانسته است به صورت کامل جای اوردر بوک‌های سنتی را بگیرد.
بازارسازهای خودکار کنونی همانند یونی سواپ، پنکیک سواپ و کرو فایننس از لحاظ طراحی دارای ویژگی‌های ممتازی هستند ولی همه آن‌ها محدودیت‌هایی نیز در زمینههای مختلف دارند که پیش از استفاده باید به این موضوع توجه کنید و تحقیقات لازمه را انجام دهید. به هر حال واقعیت این است که استفاده از نسخه دو پنکیک سواپ (Pancakeswap V2) و نسخه سه یونی سواپ (Uniswap V3) به شما نشان خواهد داد که ترید در محیط غیر متمرکز هم می‌تواند به خوبی برترین صرافی‌های متمرکز باشد.
افزایش کارایی و پذیرش عمومی بازارهای AMM باعث خواهد شد که کارمزدها کاهش یابد و نقدینگی هر کاربر بالاتر برود.
فقط توی صرافی های غیر متمرکز از بازارساز خودکار استفاده میشه؟
در حال حاضر بله